Wierzbnik historyczna część Starachowic. Dzieje miasta, które przestało istnieć

Wierzbnik to dziś jedynie dzielnica Starachowic, ale przez stulecia był odrębnym miastem o bogatej historii. Założony w XVII wieku, rozwijał się jako ośrodek handlowy i administracyjny, a jego losy splatały się z przemianami politycznymi w Polsce. Jakie były początki Wierzbnika? Kiedy stracił prawa miejskie i jak stał się częścią Starachowic? Odkryj historię miasta, które formalnie przestało istnieć, ale wciąż kryje wiele fascynujących opowieści.

• Jak powstał Wierzbnik i kiedy otrzymał prawa miejskie?
• Wierzbnik w XIX i XX wieku. Od utraty praw miejskich do włączenia do Starachowic
• Żydowska społeczność Wierzbnika. Dzieje, rozwój i tragiczny koniec

Jak powstał Wierzbnik i kiedy otrzymał prawa miejskie?

Wyobraźcie sobie XVII-wieczne ziemie Korony Królestwa Polskiego rozległe puszcze, niewielkie osady i szlaki handlowe przecinające dzisiejsze województwo świętokrzyskie. W tym krajobrazie, na ważnym skrzyżowaniu szlaków handlowych, powstał Wierzbnik miasteczko, które przez ponad 300 lat rozwijało się jako ośrodek rzemiosła i handlu.

Jego historia zaczęła się w 1624 roku , kiedy to król Zygmunt III Waza nadał mu prawa miejskie , dostrzegając potencjał tego miejsca. Nie była to przypadkowa decyzja w tamtym czasie dynamicznie rozwijał się region staropolskiego hutnictwa i metalurgii, a lokalizacja Wierzbnika sprzyjała osiedlaniu się kupców, rzemieślników i handlarzy. Miasto szybko stało się ważnym punktem wymiany towarów działały tu kramy, warsztaty, a także targi, na które przyjeżdżali kupcy z całego regionu.

Wierzbnik przyciągał także Żydów, którzy od XVIII wieku stanowili dużą część mieszkańców. To właśnie oni wnieśli ogromny wkład w rozwój handlu i rzemiosła, tworząc jeden z najprężniejszych ośrodków żydowskich w tej części Polski. Rynek tętnił życiem, w kamienicach działały sklepy i warsztaty, a uliczki pełne były przekupniów, handlarzy i wozów załadowanych towarami.

Miasto rozwijało się, ale jak to często bywało w historii, los bywał okrutny. Wiek XIX przyniósł Wierzbnikowi poważne zmiany, które na zawsze odmieniły jego status.

Wierzbnik w XIX i XX wieku. Od utraty praw miejskich do włączenia do Starachowic

Początek XIX wieku to trudny czas dla Wierzbnika miasto znalazło się pod zaborem rosyjskim, a kolejne dekady przyniosły represje i spadek znaczenia. Kulminacyjny cios przyszedł w 1870 roku , kiedy to car Aleksander II odebrał Wierzbnikowi prawa miejskie , w ramach represji po powstaniu styczniowym. Miasto zostało zdegradowane do rangi osady, co oznaczało utratę wielu przywilejów.

Jednak choć Wierzbnik stracił swój oficjalny status, jego mieszkańcy nie dali się złamać. Nadal kwitł tu handel i rzemiosło, a bliskość rozwijającego się przemysłu hutniczego sprawiała, że osada nie podupadła tak bardzo, jak można by się spodziewać. W drugiej połowie XIX wieku w pobliskich Starachowicach powstały zakłady metalurgiczne , które stopniowo zaczęły przyciągać mieszkańców Wierzbnika do pracy.

XX wiek przyniósł kolejne zmiany. W okresie II Rzeczypospolitej Wierzbnik był już ściśle powiązany ze Starachowicami, które rozwijały się jako centrum przemysłowe. W 1939 roku nastąpiło formalne połączenie tych dwóch miejscowości Wierzbnik został włączony do Starachowic , a nowe miasto oficjalnie uzyskało prawa miejskie.

Niestety, II wojna światowa była dla Wierzbnika okresem tragicznych wydarzeń. W 1941 roku Niemcy utworzyli tu getto , w którym przetrzymywano tysiące Żydów. W 1942 roku większość z nich została wywieziona do obozu zagłady w Treblince, a sam Wierzbnik został niemal całkowicie zniszczony. Po wojnie odbudowany już jako część Starachowic, zachował swój historyczny układ i charakter.

Dziś Wierzbnik to serce Starachowic, w którym można odnaleźć ślady dawnej historii zabytkowy rynek, stare kamienice i układ ulic, który pamięta jeszcze czasy XVII wieku. Spacerując po tej części miasta, warto zatrzymać się na chwilę i pomyśleć o ludziach, którzy przez stulecia tworzyli to miejsce kupcach, rzemieślnikach, hutnikach i wszystkich, którzy zapisali się na kartach historii Wierzbnika.

Żydowska społeczność Wierzbnika. Dzieje, rozwój i tragiczny koniec

Historia Żydów w Wierzbniku jest nierozerwalnie związana z dziejami samego miasta. Przez wieki stanowili oni ważną część społeczności , przyczyniając się do jego rozwoju gospodarczego i kulturalnego. Ich historia, pełna wzlotów i upadków, zakończyła się tragicznie podczas II wojny światowej , gdy niemieccy okupanci doprowadzili do zagłady żydowskiej ludności.

Początki żydowskiego osadnictwa (XVIII-XIX wiek)

Pierwsze wzmianki o osadnictwie żydowskim w Wierzbniku pochodzą z XVIII wieku. W tym czasie Żydzi osiedlali się głównie w mniejszych miasteczkach, gdzie mogli rozwijać handel i rzemiosło. Wierzbnik, jako ważny ośrodek handlowy , stał się dla nich doskonałym miejscem do prowadzenia działalności gospodarczej.

W XIX wieku, wraz z rozwojem Staropolskiego Okręgu Przemysłowego i pobliskich hut, liczba Żydów w Wierzbniku zaczęła gwałtownie rosnąć. Wielu z nich zajmowało się kupiectwem, krawiectwem, rzeźnictwem oraz drobnym przemysłem. Niektórzy prowadzili sklepy spożywcze, warsztaty stolarskie, piekarnie czy karczmy , co sprawiało, że społeczność żydowska odgrywała kluczową rolę w lokalnej ekonomii.

Pod koniec XIX wieku Żydzi stanowili już ponad 50% mieszkańców Wierzbnika. W 1897 roku spis ludności wykazał, że w osadzie mieszkało około 1500 Żydów , co czyniło ich najliczniejszą grupą etniczną.

Rozwój społeczności w okresie międzywojennym (1918-1939)

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 roku, Żydzi w Wierzbniku nadal odgrywali ważną rolę w życiu gospodarczym miasta. Mieli swoje sklepy, warsztaty, kantory wymiany walut i przedsiębiorstwa handlowe. Na rynku w Wierzbniku działały liczne stragany żydowskich kupców, którzy handlowali towarami sprowadzanymi z większych miast, takich jak Radom czy Kielce.

Społeczność żydowska posiadała również własną synagogę, mykwę (łaźnię rytualną) oraz cmentarz (kirkut). Działały organizacje religijne i kulturalne, a młodzież mogła uczyć się w żydowskich szkołach. Wielu wierzbniczan pochodzenia żydowskiego należało do ruchów syjonistycznych , dążących do emigracji do Palestyny.

Na początku lat 30. XX wieku liczba Żydów w Wierzbniku wzrosła do około 3500 osób , co stanowiło około 60% całkowitej populacji osady. Niestety, w tym okresie coraz częściej dochodziło do antysemickich wystąpień, inspirowanych rosnącym w Europie nacjonalizmem. Mimo to życie codzienne toczyło się normalnie, aż do dramatycznych wydarzeń 1939 roku.

Tragiczny los Żydów Wierzbnika podczas II wojny światowej (1939-1943)

W wrześniu 1939 roku , po agresji Niemiec na Polskę, Wierzbnik znalazł się pod okupacją hitlerowską. Życie Żydów natychmiast się zmieniło zostali oni objęci licznymi restrykcjami , m.in. zakazem prowadzenia sklepów i przedsiębiorstw oraz obowiązkiem noszenia opasek z gwiazdą Dawida.

W 1941 roku Niemcy utworzyli w Wierzbniku getto , w którym zamknięto około 5000 Żydów , w tym także przesiedleńców z innych miejscowości. Getto obejmowało głównie rejon rynku oraz sąsiednie ulice. Warunki życia były dramatyczne głód, choroby i brutalne represje stały się codziennością.

27 października 1942 roku Niemcy rozpoczęli likwidację getta. Większość jego mieszkańców została załadowana do bydlęcych wagonów i wywieziona do obozu zagłady w Treblince , gdzie niemal wszyscy zostali zamordowani. Część Żydów pozostawiono w Starachowicach, zmuszając ich do pracy przymusowej w zakładach przemysłowych.

W 1943 roku, po kilku miesiącach wyniszczającej pracy, więźniowie zostali zamordowani lub wywiezieni do obozów koncentracyjnych, głównie do Auschwitz-Birkenau. Wierzbnik niegdyś tętniący życiem żydowskim został praktycznie całkowicie oczyszczony z jego mieszkańców.

Pamięć o Żydach Wierzbnika

Po wojnie niewielu Żydów wróciło do Wierzbnika, a dawna żydowska społeczność przestała istnieć. Niemal wszystkie domy, sklepy i warsztaty żydowskie przeszły w inne ręce, a synagoga popadła w ruinę. Do dziś w Starachowicach zachowały się ślady po dawnych mieszkańcach Wierzbnika:

• Cmentarz żydowski (kirkut) , gdzie można odnaleźć ocalałe nagrobki, choć większość została zniszczona podczas okupacji.
• Pomnik ofiar Holokaustu , upamiętniający zagładę Żydów w Starachowicach.
• Zabytkowy układ urbanistyczny Wierzbnika , którego kamienice i rynek wciąż pamiętają dawne czasy.

Historia Żydów Wierzbnika to opowieść o wielowiekowym współistnieniu różnych kultur, o przedsiębiorczości i determinacji, ale także o jednym z najtragiczniejszych rozdziałów w dziejach miasta. Ich pamięć wciąż żyje w murach starego Wierzbnika i w świadomości tych, którzy chcą ocalić historię przed zapomnieniem.